Ελληνικά πανεπιστήμια: Απλά δημόσιοι οργανισμοί ή σύγχρονες ακαδημαϊκές μονάδες αριστείας; (Kωστας Δροσατος - Νεα Υορκη)

Η ελληνική κοινωνία αντιμετωπίζει την ιστορική πρόκληση για την επίλυση ενός πλέγματος προβλημάτων της λειτουργίας των ελληνικών πανεπιστημίων.

Τα προηγούμενα 30 χρόνια τα πανεπιστήμια είχαν τη δυνατότητα να καθιερώσουν μοντέλο λειτουργίας με υψηλής ποιότητας καθολική δημοκρατία χάρη στο πολύτιμο προνόμιο της δωρεάν παροχής πανεπιστημιακής εκπαίδευσης και στη συμμετοχή του συνόλου της ακαδημαϊκής κοινότητας στη διοίκηση. Η συμμετοχή των φοιτητών, που αντιπροσωπεύουν το νέο πνεύμα, θα μπορούσε να καταστεί ωφέλιμη για την ανανέωση του πανεπιστημίου αλλά και για τους ίδιους τους φοιτητές. Ειδικά για όσους φοιτητές έπρόκειτο να εξελιχθούν μέσα από ακαδημαϊκή πορεία η πρώιμη τριβή με τα πρακτικά ζητήματα ενός ακαδημαϊκού ινστιτούτου θα αποτελούσε ιδιαίτερα χρήσιμη εκπαιδευτική εμπειρία. Αυτή η ιδανική κατάσταση εκφυλίστηκε λόγω της απουσίας κανόνων αριστείας στην εκλογή των φοιτητών για τα όργανα διοίκησης του τμήματος και της ανάπτυξης σχέσεων συναλλαγής μεταξύ φοιτητών και καθηγητών. Επιπρόσθετα, η διείσδυση της έννοιας της «κομματικής ταυτότητας» στις διαδικασίες επιλογών και διοίκησης επιβράδυνε ακόμα περισσότερο την αξιοκρατική ανάδειξη προσώπων σε καίριες θέσεις. Συνεπώς το μοντέλο αυτό δεν πέτυχε και χρήζει αντικατάστασης.

Η ελλιπής χρηματοδότηση των πανεπιστημίων είναι σημαντικό πρόβλημα που αναμένεται να ενταθεί στα επόμενα χρόνια λόγω της οικονομικής κρίσης σε Ελλάδα και Ευρώπη. Η αναγκαία αύξηση της χρηματοδότησης δεν είναι αρκετή αν δεν συνδυαστεί με την απεμπόληση της επιδοματικής νοοτροπίας. Πέραν ενός ποσού που χρειάζεται να κατανέμεται σταθερά και αναλογικά για την άρτια λειτουργία των πανεπιστημιακών δομών, η χρηματοδότηση χρειάζεται να δίνεται μέσα από ανταγωνιστικές διαδικασίες αξιολόγησης. Στην Ελλάδα η αξιολόγηση ξεκίνησε πρόσφατα. Χάθηκαν έτσι πολύτιμες δεκαετίες κατά τις οποίες η χώρα είχε τη δυνατότητα προσαρμογής και συνεξέλιξης με την αναπτυσσόμενη ευρωπαϊκή κοινωνία της γνώσης. Στο διάστημα αυτό η πλειοψηφία των πανεπιστημίων, αντί μηχανισμών επιβράβευσης της αριστείας και της καινοτομίας, εκκόλαψε πρακτικές αναπαραγωγής της μετριότητας.

Η με εξαιρέσεις απομόνωση των ελληνικών πανεπιστημίων από τα διεθνή ακαδημαϊκά δίκτυα συνιστά ένα επιπλέον πρόβλημα, το οποίο μεγεθύνεται υπό το πρίσμα της σύγχρονης αναγκαιότητας για δημιουργία διαπανεπιστημιακών δικτύων και διεπιστημονικών ερευνητικών προσεγγίσεων. Ο μεγάλος αριθμός σπουδαίων Ελλήνων επιστημόνων που ζουν εκτός Ελλάδας και επιθυμούν είτε να επιστρέψουν είτε να προσφέρουν από απόσταση καθιστά το συγκεκριμένο γεγονός άξιο απορίας. Η απάντηση ίσως βρίσκεται στις προσφυγές στη Δικαιοσύνη επιστημόνων που θέλησαν να επιστρέψουν και αντιμετώπισαν αδιαφανείς διαδικασίες, στις πρακτικές γραφειοκρατικών δημοσίων υπηρεσιών που αντιμετώπισαν όσοι επέστρεψαν και στις «κλειστές πόρτες» που βρήκαν αρκετοί που προσπάθησαν να παράσχουν δυνατότητες συνεργασίας ή εκπαίδευσης στο εξωτερικό.

Παρά τις δυσκολίες, ωστόσο, η Ελλάδα διαθέτει αξιόλογους πυρήνες αριστείας πάνω στους οποίους χρειάζεται να δομήσει η κοινωνία για να κερδίσει το χαμένο έδαφος. Η πρόσφατη αξιολόγηση ανέδειξε σημαντικό προβάδισμα αυτών των πυρήνων στην ποιότητα έμψυχου δυναμικού, εκπαίδευσης, υποδομών και ερευνητικής παραγωγικότητας. Η ειδοποιός διαφορά έγκειται στον ορισμό κανόνων αριστείας που τέθηκαν από φωτεινές προσωπικότητες κατά την ίδρυση των συγκεκριμένων τμημάτων και τηρήθηκαν στη διάρκεια εξέλιξής τους. Επειδή όμως η φύση τείνει προς καταστάσεις αυξημένης «εντροπίας», ακόμα και τα αξιόλογα τμήματα κινδυνεύουν να οδηγηθούν στη μετριότητα αν δεν δαπανηθεί ενέργεια για τη μείωση της ροπής προς την αταξία.

Η πολιτεία νομοθέτησε προκειμένου να αλλάξει τα ισχύοντα στα πανεπιστήμια. Το ζήτημα χρειάζεται να αντιμετωπιστεί υπερκομματικά, όπως ο,τιδήποτε αφορά στην παιδεία και η ευρεία πολιτική συναίνεση που επετεύχθη αποτελεί θετικό δείγμα της βούλησης της κοινωνίας για βελτίωση της λειτουργίας των πανεπιστημίων. Ο ψηφισμένος νόμος χτυπά τις προαναφερθείσες παθογένειες των πανεπιστημίων αλλά έχει και την ανάγκη για αποφυγή λαθών, όπως: Τον κίνδυνο υποβάθμισης γνωστικών πεδίων μέσω προγραμμάτων τριετίας, την απουσία δικλείδων ασφαλείας στη σταθερότητα ροής εθνικής χρηματοδότησης προς τα πανεπιστήμια, την πιθανότητα αδυναμίας δωρεάν πρόσβασης των φοιτητών σε πανεπιστημιακά συγγράμματα και την πιθανότητα ανεπαρκούς χρήσης της ελληνικής γλώσσας και διακοπής της διάδοσής της στο επιστημονικό επίπεδο, ιδιαίτερα σε ξενόγλωσσα προπτυχιακά προγράμματα. Ειλικρινής αυτοκριτική απαιτείται απ’ όλους τους φορείς για την εφαρμογή ενός νόμου που θα διορθώσει τα χρόνια προβλήματα των ελληνικών πανεπιστημίων.

Ο Πλάτωνας στην «Πολιτεία» περιγράφει άριστα την ανάγκη μετάπτωσης ενός εκφυλισμένου πολιτεύματος σε ένα άλλο όταν τα μειονεκτήματα υπερτερούν των πλεονεκτημάτων του. Αντίστοιχος εκφυλισμός έχει επέλθει στις αξίες και τις πρακτικές των ελληνικών πανεπιστημίων και ως εκ τούτου χρειάζεται να υιοθετηθούν εκ νέου κανόνες αριστείας στη λειτουργία τους. Αυτό θα αποτελέσει το πρώτο βήμα για την Ελλάδα ώστε να διαθέσει στους νέους της δυνατότητες παιδείας και επιστημονικής κατάρτισης υψηλού επιπέδου για να βρουν ποιοτικές επιστημονικές και επαγγελματικές διεξόδους εντός της χώρας και να συνδράμουν στην πνευματική ανάπτυξη και την οικονομική πρόοδό της.